Έχει αποδειχθεί ότι η καλή ψυχική υγεία του γονιού μακροπρόθεσμα οδηγεί και σε καλή ψυχική υγεία του παιδιού. Ο γονιός για να προστατεύσει την ψυχική του υγεία (ψυχική ευεξία), δηλαδή την ικανότητα να ευχαριστιέται τη ζωή του, την εργασία του, την επικοινωνία του με τους άλλους ανθρώπους, καλό είναι να θυμάται ότι δεν είναι μόνο γονιός. Είναι παιδί (των γονιών του), σύντροφος, φίλος, συνάδελφος, επαγγελματίας, και το πιο σημαντικό, είναι άνθρωπος. Έχει ανθρώπινες αδυναμίες, ανάγκες, ελαττώματα και προτερήματα. Ο γονικός ρόλος φαίνεται να απορροφά σημαντικό μέρος του χρόνου και της ενέργειας ενός ενηλίκου, ωστόσο δεν πρέπει να απορροφά όλο του τον χρόνο. Άλλωστε, το παράδειγμα ενός τέτοιου γονιού μακροπρόθεσμα δεν αποβαίνει προς όφελος του παιδιού, ούτε αποτελεί θετικό πρότυπο για τη δική του ενήλικη ζωή.
Το γεγονός ότι γίνεται κανείς γονιός δεν σημαίνει ότι εκεί τελειώνει η ζωή του. Αντίθετα, η πιο χρήσιμη προσφορά ενός γονιού προς το παιδί του είναι να του δείξει έμπρακτα ότι ο ίδιος δεν έχει καμία όρεξη να παραιτηθεί από τη ζωή, ότι ζει και χαίρεται τη ζωή του, ότι είναι ακόμα γεμάτος επιθυμίες και όνειρα και ότι δεν υπολογίζει πως όταν μεγαλώσει το παιδί του θα πρέπει να του ανταποδώσει τη φροντίδα που κάποτε του είχε προσφέρει - λες και δεν αντλούσε ο ίδιος τότε προσωπική ικανοποίηση, αλλά το έκανε μόνο σαν μια συμφέρουσα υποθήκη ή «θυσία» (Η λέξη «θυσία» εξάλλου δεν θα έπρεπε να υπάρχει στο λεξιλόγιο των οικογενειών).
Στα πλαίσια της απόκτησης μιας σαφούς και υγιούς γονικής ταυτότητας (δηλαδή, το να ξέρει ο γονιός ποιος πραγματικά είναι: να ξέρει τις αξίες που έχει, τις προτεραιότητες που θέτει και να μπορεί να αναγνωρίζει τις πράξεις που αντικατοπτρίζουν ποιος είναι πραγματικά.), οι γονείς θα μπορούσαν να προστατέψουν την ψυχική τους υγεία με πολλούς τρόπους, όπως είναι οι παρακάτω:
- Να παίρνουν το χρόνο που χρειάζεται για να αποσαφηνίσουν τις αξίες τους και να λαμβάνουν συνειδητές αποφάσεις που να βασίζονται στο δικό τους, ξεχωριστό σύστημα αξιών. Η πιο σημαντική παράμετρος της γονική ταυτότητας φαίνεται να είναι οι αξίες. Ωστόσο, η υιοθέτηση ενός προσωπικού συστήματος αξιών δε γίνεται αβίαστα. Πρόκειται για επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία που προϋποθέτει αυτοδιερεύνηση και προκύπτει μετά από ενδελεχείς διεργασίες σκέψης και αποκρυστάλλωσης. Τον χρόνο που απαιτείται γι' αυτές τις διαδικασίες οι γονείς χρειάζεται να τον διεκδικήσουν. Στη συνέχεια, το όποιο σύστημα αξιών διαμορφώσουν είναι σημαντικό να συνειδητοποιηθεί, να διαφυλαχθεί με ακεραιότητα και να εφαρμοστεί με συνέπεια. Δεν έχει νόημα να διατείνεται κάποιος ότι έχει αποσαφηνίσει το δικό του ξεχωριστό σύστημα αξιών, αν δεν μπορεί να το τηρήσει με συνέπεια και σταθερότητα, αποτελώντας θετικό πρότυπο για το παιδί του (βασικές αξίες ζωής: ο σεβασμός, η υπομονή, η σταθερότητα, η σύνεση, η κοινωνικότητα, η υπευθυνότητα, η τάξη, η ειλικρίνεια, η εμπιστοσύνη, ο διάλογος, η ανεκτικότητα, η δημιουργικότητα, η συνεργασία, η συμπόνια, η γενναιοδωρία, η φιλία, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η χαρά).
- Να έχουν πλούσια εσωτερική ζωή μέσα από τρεις βασικές δεξιότητες, όπως είναι: α) Η ενδοσκόπηση, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς (και στη συνέχεια τα παιδιά τους) μπορούν να γνωρίσουν την εσωτερική τους ζωή, τον εσωτερικό τους κόσμο. Όταν το σπιτικό κάθε οικογένειας είναι ένα ήσυχο καταφύγιο για περισυλλογή, ως αντίδοτο στους θορύβους και στη βιασύνη του πολιτισμού μας, η ενδοσκόπηση πραγματώνεται με τον καλύτερο τρόπο. β) Η έμπνευση, η οποία είναι συνώνυμη με τη δημιουργικότητα, την πρωτοτυπία, την επινοητικότητα, την ευρηματικότητα. Είναι εξαιρετικό για τον κάθε άνθρωπο να μπορεί να είναι δημιουργικός, να εκπληρώνει αυτή τη βασική του ανάγκη εμπνεόμενος από τα θετικά και τα αρνητικά του βιώματα, από ερεθίσματα και εικόνες, από πληροφορίες και δεδομένα που προσλαμβάνει με την αντίληψη και την παρατηρητικότητά του και συλλέγει στον αποθηκευτικό χώρο της μνήμης του. Η έλλειψη έμπνευσης προσδίδει έναν δυσβάσταχτο τόνο στην καθημερινότητα, ο οποίος μπορεί να καταντήσει έως και απειλητικός. Η έμπνευση είναι η τροφή, το οξυγόνο για την υγιή ψυχική και πνευματική συγκρότηση του ατόμου και μπορεί να προέρχεται από ποικίλες πηγές: η φύση, η λογοτεχνία, τα έργα τέχνης, η μουσική, η κίνηση, ο ρυθμός, ακόμα και τα πιο απλά καθημερινά πράγματα μπορούν να δώσουν έναυσμα για έμπνευση. γ) Τα εσωτερικά κίνητρα. Η έμπνευση κινητοποιεί εσωτερικά τον εαυτό για δημιουργία, είναι η δύναμη που πηγάζει από μέσα και όχι από εξωτερικούς καταναγκασμούς οποιασδήποτε μορφής. Σύμφωνα με ερευνητές, τα συστατικά των εσωτερικών κινήτρων είναι: ικανότητα, επιλογή, πρόκληση, έλεγχος και δημιουργικότητα. Το καθένα από αυτά καθορίζεται από μία εσωτερική ποιότητα. Η ικανότητα για δημιουργία εσωτερικών κινήτρων καθορίζεται από την αυτοεικόνα ενός ατόμου. Η αυτοεικόνα διαμορφώνεται από τις θετικές σχέσεις με τους άλλους και από την υποστήριξη που το παιδί λαμβάνει από το περιβάλλον του σπιτιού, ενώ οι δύο αυτές διαστάσεις συνιστούν την ικανότητα. Η αυτεπίγνωση, από την άλλη πλευρά, επιτυγχάνεται με την παρουσία επιθυμιών και απεχθειών, συστατικά τα οποία, με τη σειρά τους, διαμορφώνουν την επιλογή. Ο αυτοκαθορισμός, ως επιμονή μέσα από τις δυσκολίες και συνειδητοποίηση των προσωπικών ταλέντων και δυνατοτήτων, σχηματοποιεί την πρόκληση, ενώ η αυτοκαθοδήγηση, ως συνισταμένη των προσωπικών στόχων και σκοπών, αλλά και της αυτοπειθαρχίας, διαμορφώνει τον έλεγχο. Τέλος, η αυτοπραγμάτωση, ως συνεχής περιέργεια για μάθηση, οδηγεί τους γονείς στη δημιουργικότητα. Η εσωτερική ζωή των παιδιών δημιουργείται από μία πλούσια εσωτερική ζωή των γονιών, η οποία και μπορεί σαφώς να τροφοδοτήσει τον γονικό τους ρόλο [Νίλσεν, Μ. (2002). Η τέχνη να είσαι γονιός. Αθήνα: Καστανιώτη & Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτη].
Όπως είναι γνωστό, «μαγικές συνταγές» διαπαιδαγώγησης δεν υπάρχουν. Για να μάθουν τα παιδιά να είναι ειλικρινή, δίκαια, υπεύθυνα, ευγενικά, δημιουργικά, δε χρειάζεται ούτε να αποστηθίζουν κανόνες καλής συμπεριφοράς ούτε να τιμωρούνται παραδειγματικά για να συμπεριφερθούν με τον κατάλληλο τρόπο. Εκείνο που είναι απαραίτητο είναι πρωτίστως οι ίδιοι οι γονείς να εκφράζονται και να λειτουργούν με τις συμπεριφορές που θέλουν να δείξουν στα παιδιά τους, και συγχρόνως να είναι κι αυτοί έτοιμοι για τη δική τους προσωπική ανάπτυξη παράλληλα με την εξέλιξη των παιδιών τους. Μακροπρόθεσμος στόχος… να αναπτυχθούν γνωρίσματα και συμπεριφορές ενός έντιμου, δυναμικού και συναισθηματικά ακέραιου χαρακτήρα τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδιά τους.
Στα πλαίσια της ενδυνάμωσης της προσωπικότητας των γονιών και της προσωπικής τους ανάπτυξης, παραθέτουμε τρόπους καλλιέργειας των ηθικών αξιών προκειμένου να κτίσουν έναν έντιμο, δυναμικό και συναισθηματικά ακέραιο χαρακτήρα, αποτελώντας μακροπρόθεσμα ένα θετικό μοντέλο ταύτισης για τα παιδιά τους:
- Να καλλιεργούν την ικανότητα για κατασκευή εσωτερικών εικόνων, τόσο τη δική τους όσο και των παιδιών τους (μέσα από την αφήγηση ιστοριών, το παιχνίδι προσποίησης, το παιχνίδι ρόλων, το φανταστικό παιχνίδι). Είναι αλήθεια ότι τα παιδιά σήμερα γίνονται αποδέκτες αμέτρητων εικόνων, που προβάλλονται με καταιγιστικό ρυθμό μέσα από την οθόνη. Το ερώτημα που δημιουργείται είναι αν με αυτόν το βομβαρδισμό εξωτερικών εικόνων μπορούν να κατασκευάσουν τις δικές τους εσωτερικές εικόνες. Τι είναι όμως οι εικόνες; Συνήθως, όταν ακούμε τη λέξη «εικόνα», σκεφτόμαστε μία οπτική αναπαράσταση, αλλά οι εικόνες μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Είναι ένα «νοητικό πρότυπο», το οποίο δεν αναφέρεται απλώς σε οπτικές εικόνες, αλλά και σε ηχητικές εικόνες, καθώς και σε κάθε είδους νοητικές εικόνες.
Οι εικόνες αναπαριστούν διαδικασίες όλων των ειδών, συγκεκριμένες και αφηρημένες. Η κατασκευή εικόνων παίζει σημαντικό ρόλο στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Οι εικόνες δίνουν ένα «χαλί» σκέψης και συναισθήματος που μας καθιστά ικανούς να ενσωματώσουμε στη γνώση μας νέες εμπειρίες. Οι νοητικές μας εικόνες μάς παρέχουν μία παρόρμηση για δράση. Επηρεάζουν και τις συμπεριφορές και τις αποφάσεις μας. Δίχως αυτές είμαστε λιγότερο ικανοί και λιγότερο δημιουργικοί. Η κατασκευή εικόνων παρέχει πρόσβαση στις συμβολικές λειτουργίες του εγκεφάλου μας. Σκεφτόμαστε με συγκεκριμένους όρους και σκεφτόμαστε αφηρημένα. Η εικόνα είναι μία αφαίρεση. Δεν είναι κάτι που μπορούμε να γευτούμε ή να κρατήσουμε. Οι άνθρωποι με μεγάλες δυνατότητες κατασκευής εικόνων, όπως οι ποιητές, οι μαθηματικοί και οι μουσικοί, είναι οι άνθρωποι που νιώθουν οικεία με την αφηρημένη σκέψη. Για παράδειγμα, οι όμορφες εικόνες σε μια κινηματογραφική ταινία μπορούν να εμπνεύσουν και να προκαλέσουν θετική αυτοέκφραση, όταν τα παιδιά αφήσουν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, που τα καθηλώνουν σε στατικότητα και τα καταδικάζουν σε ψυχική και πνευματική φτώχεια.
Η κρίσιμη περίοδος για αυτή την ανάπτυξη είναι η νηπιακή και η πρώτη παιδική ηλικία. Τα ανθρώπινα όντα μαθαίνουν να κατασκευάζουν εσωτερικές εικόνες ουσιαστικά με δύο τρόπους: ακούγοντας τη γλώσσα και ενασκούμενα μέσω του παιχνιδιού (π.χ., όταν το παιδί ακούει μια ιστορία χωρίς να βλέπει εικόνες, ο εγκέφαλος ασκείται. Το παιδί επινοεί νοητικές εικόνες. Η αφήγηση ιστοριών, και μάλιστα με τη φωνή να χρωματίζεται έντονα, έχει ιδιαίτερα ευεργετική επίδραση στη δημιουργία εσωτερικών εικόνων. Επιπρόσθετα, με το παιχνίδι προσποίησης, το παιχνίδι ρόλων, τα μικρά παιδιά μετατρέπουν τις εσωτερικές εικόνες σε πράξεις. Παίζοντας διαφορετικούς ρόλους, απορροφούν ποικίλα συναισθήματα, στάσεις και πράξεις. Όταν παίζουν, εισέρχονται στη σφαίρα του φανταστικού, στον κόσμο του καλλιτέχνη και του ποιητή. Μέσα από εμπειρίες παιχνιδιού, σχεδιάζουν και οργανώνουν, προβλέπουν και περιμένουν, αναλαμβάνουν ρίσκο, σκέφτονται και πειραματίζονται. Χωρίς αυτές τις μορφές εμπειριών, η κατασκευή εικόνων δεν αναπτύσσεται σε μία αυτοεπιλεγόμενη δραστηριότητα).
- Να καλλιεργούν την ικανότητα για δημιουργική έκφραση μέσα από τα βασικά συστατικά της δημιουργικότητας που είναι τα εξής: ευχέρεια, ευελιξία, πρωτοτυπία και επεξεργασία. Ευχέρεια είναι η ικανότητα να εφευρίσκει κανείς ιδέες σε μικρό χρονικό διάστημα. Ο καταιγισμός ιδεών είναι μία ωραία τεχνική που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο γονιός για να βοηθήσει τα παιδιά να ανακαλύψουν την ευχέρεια. Η ευελιξία χαρακτηρίζεται από την ικανότητα να βλέπει κανείς ποικίλες προοπτικές και να μην εμμένει άκαμπτα σε συγκεκριμένους τρόπους προκειμένου να διεκπεραιώσει ένα έργο. Οι δημιουργικοί άνθρωποι συνήθως χαρακτηρίζονται από αξιοσημείωτη ευελιξία. Δεν φοβούνται να πειραματιστούν, να ρισκάρουν, να αποτύχουν. Προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα. Οι ερωτήσεις του τύπου «Τι θα συνέβαινε αν...» όταν τίθενται από τους γονείς για να ωθήσουν τα παιδιά να διερευνήσουν πιθανές εναλλακτικές λύσεις σε μία υποθετική κατάσταση, προωθούν την ευελιξία. Η πρωτοτυπία είναι αρκετά υποκειμενική. Είναι η εφεύρεση κάποιας μοναδικότητας, που κάνει τη ζωή να είναι πιο ενδιαφέρουσα και τα παιδιά να ενδιαφέρονται περισσότερο για τη ζωή. Μέσα από την έκφραση της μοναδικότητας τα παιδιά μαθαίνουν τι είναι κατάλληλο και τι κοινωνικά αποδεκτό. Η επεξεργασία είναι η ικανότητα να περνάει κάποιος το χρόνο του δουλεύοντας, προσθέτοντας λεπτομέρειες και εκδηλώνοντας τη δημιουργική του έκφραση.
Τέλος, για να δημιουργεί κάποιος με συνέπεια και σταθερότητα χρειάζεται ενέργεια. Η ενέργεια αυτή προέρχεται από τον ψυχικό χώρο που καλλιεργείται με: μοναχικότητα, ανακάλυψη, διασκέδαση. Όταν ένα παιδί δεν μπορεί να μείνει μόνο του, δεν μπορεί να δημιουργήσει, πολύ δε περισσότερο να συγκροτηθεί ψυχικά. Η μοναχικότητα είναι εξίσου σημαντική με την κοινωνικότητα, την οποία οι περισσότεροι σύγχρονοι γονείς πασχίζουν ιδιαίτερα να καλλιεργήσουν στα παιδιά. Συχνά η μοναχικότητα συγχέεται με τη μοναξιά που μπορεί να βιώνει ένα παιδί από την έλλειψη κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Η μοναχικότητα όμως είναι κάτι άλλο. Διαμορφώνεται από την επιλογή του παιδιού να μείνει μόνο με τον εαυτό του, ώστε να μπορέσει να τον γνωρίσει καλύτερα και να τον εκφράσει μέσα από διάφορες διόδους. Μέσα από τη μοναχικότητα το παιδί γνωρίζει τα όριά του, τις αντοχές και τις ανοχές του. Συνεπώς, πρόκειται για ανάγκη του παιδιού, όσο και του ενηλίκου, γι' αυτό και είναι καλό οι γονείς να ωθούν τα παιδιά τους σε αυτή, τόσο με το προσωπικό τους παράδειγμα όσο και με τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών (το παιδικό δωμάτιο να είναι ο προσωπικός χώρος του παιδιού όπου θα έρχεται σε επαφή με τον εαυτό του). Ακόμη, τα παιδιά χρειάζεται να ανακαλύπτουν πράγματα αυτενεργώντας και όχι να τα δέχονται όλα «μασημένα» από τους γονείς τους. Μέσα από την ενεργό συμμετοχή και εμπλοκή τους στα πράγματα διαμορφώνουν άποψη, θέση και γνώμη, κάτι που δεν τους παρέχει σε καμία περίπτωση η καθήλωσή τους μπροστά στον τηλεοπτικό δέκτη. Η διασκέδαση -ή, μάλλον, η ψυχαγωγία- επίσης παράγει τον κατάλληλο ψυχικό χώρο για δημιουργική έκφραση. Τα ερεθίσματα που παρέχει κινητοποιούν το πνεύμα, ενεργοποιούν το συναίσθημα και απογειώνουν τη φαντασία. Η χαρά που νιώθει το παιδί, τα συναισθήματα που βιώνει, οι εικόνες που προσλαμβάνει συνιστούν πολύτιμη πηγή δημιουργίας [Νίλσεν, Μ. (2002). Η τέχνη να είσαι γονιός. Αθήνα: Καστανιώτη & Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτη].
Οι γονείς, ξεκινώντας πρώτα από την καλλιέργεια της δική τους προσωπικότητας, θα μπορέσουν να ενσταλάξουν τις ουσιαστικές κοινωνικές αξίες στα παιδιά τους και να τους δώσουν την ευκαιρία να αναπτύξουν τα καλά στοιχεία του χαρακτήρα τους που θα τους επιτρέψουν να ζήσουν κι εκείνα με τη σειρά τους μια ευτυχισμένη και παραγωγική ζωή.