Στο παρελθόν οι κοινωνίες εκτιμούσαν ιδιαίτερα τον άνθρωπο με «χαρακτήρα» (η λέξη «χαρακτήρ» είναι ελληνική και σημαίνει «το χαραγμένο ανεξίτηλα ή σφραγισμένο αποτύπωμα ή σημάδι»). Αυτό σήμαινε έναν άνθρωπο που έχει αρχές, ιδανικά και «καρδιά», που πιστεύει σ' ένα σύστημα σταθερών αξιών και που είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμος να το υπερασπιστεί με κάθε κόστος. Δυστυχώς, οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν κάνει μια στροφή από το «χαρακτήρα» στην επίδοση και την επίτευξη. Σήμερα δεν ενδιαφέρει τόσο το «ποιος είσαι», όσο το «τι κάνεις». Αυτή η αλλαγή προσανατολισμού δεν αφήνει περιθώρια για την εκδήλωση συναισθημάτων, ούτε φυσικά για την εκδήλωση κατανόησης και συμπόνιας. Στον αγώνα για επίδοση, σημασία έχει μόνο το πόσο επιτυχημένος είναι κανείς. Οι σημερινοί νέοι βρίσκονται μπροστά σε ένα μεγάλο δίλημμα καθώς καλούνται να επιλέξουν μεταξύ του «χαρακτήρα» και της «επίτευξης». Οι προσταγές της σύγχρονης κοινωνίας ωθούν τους περισσότερους να κυνηγήσουν την επίτευξη. Από εκεί και πέρα η αλλαγή στην ηθική και στις αξίες επέρχεται σχεδόν αυτόματα, ενώ παράλληλα εξοστρακίζονται από τη σκέψη και την οπτική κάποια από τα πολυτιμότερα πράγματα για την ατομική και κοινωνική ευημερία.
Όπως είναι γνωστό, «μαγικές συνταγές» διαπαιδαγώγησης δεν υπάρχουν. Για να μάθουν τα παιδιά να είναι ειλικρινή, δίκαια, υπεύθυνα, ευγενικά, για να μάθουν να αντιμετωπίζουν με εντιμότητα και σεβασμό τον κοινωνικό τους περίγυρο, δε χρειάζεται ούτε να αποστηθίζουν κανόνες καλής συμπεριφοράς ούτε να τιμωρούνται παραδειγματικά για να συμπεριφερθούν με τον κατάλληλο τρόπο. Εκείνο που είναι απαραίτητο είναι πρωτίστως οι ίδιοι οι γονείς να εκφράζονται και να λειτουργούν με τις συμπεριφορές που θέλουν να δείξουν στα παιδιά τους, και συγχρόνως να είναι κι αυτοί έτοιμοι για τη δική τους προσωπική ανάπτυξη παράλληλα με την εξέλιξη των παιδιών τους.
Μερικές χρήσιμες συμβουλές για τους γονείς
Αυτό πρακτικά σημαίνει να βρίσκετε τις κατάλληλες ευκαιρίες ώστε:
- Να ενισχύετε την επίγνωση του παιδιού σας για τις ηθικές του υποχρεώσεις και τη σπουδαιότητα των επιλογών που πρέπει να κάνει (ηθική συνείδηση).
- Να καλλιεργείτε την επιθυμία του να κάνει το σωστό (αφοσίωση στο ήθος).
- Να ενδυναμώνετε την ικανότητά του να προβλέπει ενδεχόμενες συνέπειες, να σκέπτεται εναλλακτικές λύσεις και να παίρνει αποφάσεις βασιζόμενο σε συγκεκριμένες αρχές (ηθική επάρκεια).
Συνέπεια - Να. είστε συνεπείς
Τα μηνύματα που στέλνετε στα παιδιά σας πρέπει να είναι σαφή, συνεπή και σταθερά. Τα παιδιά κρίνουν τις αξίες και τις αρχές σας όχι από αυτά που λέτε αλλά από αυτά που κάνετε και από αυτά που επιτρέπετε στα ίδια να κάνουν. Σας κρίνουν όχι από τις καλύτερες στιγμές σας αλλά από τις χειρότερες. Η εμπιστοσύνη, ο σεβασμός, η υπευθυνότητα, το ενδιαφέρον και η φροντίδα για τους άλλους είναι θεμέλιοι λίθοι για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Γι' αυτό και πρέπει να υπηρετείτε τις συγκεκριμένες αξίες με συνέπεια και επιμονή, ώστε εσείς οι ίδιοι να γίνετε για τα παιδιά σας το πρότυπο που θα μιμηθούν. Μην ξεχνάτε ότι δίνετε τα πιο καλά μαθήματα περί «καλού χαρακτήρα» όταν κάνετε δύσκολες (αλλά σωστές) επιλογές, επιλογές που μπορεί να έχουν «κόστος».
Θυμηθείτε επίσης ότι όταν ενεργείτε κάτω από πίεση, όταν είσαστε κουρασμένοι, όταν ο χρόνος σάς πιέζει, μπαίνετε πιο εύκολα στον πειρασμό να κάνετε παραχωρήσεις που θα βλάψουν το σκοπό σας.
Σαφήνεια - Να είστε σαφείς
Τα μηνύματα που δίνετε στα παιδιά σας για καλή συμπεριφορά πρέπει να είναι κατανοητά, άμεσα και συγκεκριμένα. Η διδασκαλία για το «χαρακτήρα» και το ήθος δεν είναι ακαδημαϊκή διάλεξη. Πρέπει να έχει νόημα για το παιδί. Με άλλα λόγια, το παιδί πρέπει να καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται. Αυτό που καλείται να κάνει πρέπει να είναι σχετικό με τη ζωή και τις εμπειρίες του. Όταν λοιπόν αναφέρεστε στο «χαρακτήρα» του και στις επιλογές του, χρησιμοποιήστε παραδείγματα από τα δικά σας βιώματα. Σχολιάστε και αξιοποιήστε αυτά που έχουν συμβεί στη ζωή του, πράγματα που έχουν κάνει είτε οι φίλοι του είτε οι δάσκαλοι του.
Δημιουργικότητα - Να είστε δημιουργικοί
Η διαδικασία διαμόρφωσης του «χαρακτήρα» πρέπει να έχει δημιουργικά στοιχεία. Το παιδί πρέπει να αναλαμβάνει δραστηριότητες και να παίρνει αποφάσεις που να έχουν πραγματικές συνέπειες. Για παράδειγμα, αν θέλετε να του διδάξετε την υπευθυνότητα, μπορείτε να του δώσετε να διαχειρίζεται ένα χρηματικό ποσό για συγκεκριμένο σκοπό ή να του αναθέσετε τη φροντίδα ενός κατοικίδιου [(Ζαφειροπούλου, Μ., και Ψύλλου, Ρ. (2006). Έλα να χτίσουμε μαζί το χαρακτήρα σου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα].
Μικρές ιδέες για μεγάλους στόχους
Παρακάτω θα αναφερθούμε σε κάποιες από τις πιο μεγάλες κοινωνικές και συναισθηματικές προκλήσεις που το παιδί καλείται να αντιμετωπίσει κατά τη διάρκεια της αναπτυξιακής του πορείας.
ΦΙΛΙΑ
Τα παιδιά μπορούν να γίνουν οι καλύτεροι φίλοι. Η εμπειρία της ειλικρινούς φιλίας στην παιδική ηλικία βάζει τα θεμέλια για επιτυχημένες σχέσεις και για κοινωνική ανάπτυξη στην πορεία προς την ωριμότητα. Τα νεαρά παιδιά γρήγορα ανακαλύπτουν ότι η φιλία είναι και διασκέδαση και πρόκληση μαζί. Οι αλληλεπιδράσεις με τους φίλους φέρνουν το παιδί αντιμέτωπο με διαφωνίες και άλλες κοινωνικές δοκιμασίες. Οι κοινωνικές επαφές τού δίνουν την ευκαιρία να αναπτύξει και να δείξει ενσυναίσθηση, κατανόηση, υποχωρητικότητα και όποιες άλλες δεξιότητες απαιτούν οι φιλικές σχέσεις.
ΕΥΓΕΝΕΙΑ
Η ευγένεια είναι ένα εξαίρετο χάρισμα. Απαιτεί ενσυναίσθηση, δηλαδή την ικανότητα να μπαίνουμε στη θέση του άλλου και να καταλαβαίνουμε πώς αισθάνεται. Απαιτεί επίσης προθυμία να κάνουμε κάτι για να διευκολύνουμε τη ζωή του συνανθρώπου μας. Οι ευγενικές πράξεις δε λησμονούνται εύκολα (και όπως έχει πει η Μάγια Αγγέλου: «Οι άνθρωποι μπορεί να μη θυμούνται τι έκανες ή τι τους είπες, αλλά πάντα θα θυμούνται πως τους έκανες να αισθανθούν»). Τα καλύτερα μαθήματα ευγένειας προς τα παιδιά λοιπόν τα δίνουμε όταν εμείς οι ίδιοι τους συμπεριφερόμαστε με ευγένεια.
ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ
Το να μάθει το παιδί να είναι υπεύθυνο είναι θετικό όχι μόνο για την ατομική του ασφάλεια αλλά και για τη γνώμη που οι άλλοι θα σχηματίσουν γι' αυτό. Τα παιδιά μαθαίνουν να είναι υπεύθυνα παρατηρώντας άλλους να αναλαμβάνουν και αναλαμβάνοντας και τα ίδια κάποιες ευθύνες, διδάσκονται δηλαδή με την πρακτική άσκηση. Από τη φύση τους τα παιδιά θέλουν να γίνονται αρεστά και να αναγνωρίζονται οι ικανότητές τους. Όταν λοιπόν τους δώσουμε την ευκαιρία να αναλάβουν κάποια ευθύνη, η αναγνώριση των ικανοτήτων τους θα τα κάνει να νιώσουν περήφανα και θα τους ενισχύσει την καλή αυτή συνήθεια.
ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ
Η ειλικρίνεια μαθαίνεται από πολύ μικρή ηλικία. Συζητώντας τακτικά με το παιδί για τις επιλογές που χρειάζεται να κάνει και για τις επιπτώσεις των πράξεών του ενισχύουμε στη συνείδηση του την αξία της ειλικρίνειας. Καλό είναι να ενθαρρύνετε το παιδί σας να μιλά για την αλήθεια και την ειλικρίνεια, γιατί έτσι αποκτά επίγνωση της σπουδαιότητας αυτού του χαρακτηριστικού.
ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗ
Οι ευκαιρίες που δίνονται στο παιδί να αναπτύξει την αυτοπεποίθησή του είναι σημαντικές γιατί το βοηθούν να καταλάβει τις δυνατότητες του και να επιδιώκει να τις δοκιμάζει. Τα περισσότερα παιδιά χρειάζονται ενθάρρυνση για να προσπαθήσουν πάλι μετά από μια αποτυχία τους. Για να μπορεί στην ενήλικη ζωή του να αναζητά με ευχαρίστηση νέες εμπειρίες, το παιδί πρέπει να έχει από νωρίς αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Ενθαρρύνετέ το και καμαρώστε το όταν προσπαθεί, έστω κι αν κάποιες φορές αποτυγχάνει.
ΣΕΒΑΣΜΟΣ
Ο σεβασμός και η αποδοχή των άλλων αποτελούν τη βάση της κοινωνικής ωριμότητας. Η επίγνωση των ομοιοτήτων και των διαφορών μεταξύ των ανθρώπων είναι μια από τις πρώτες εμπειρίες του παιδιού στην πορεία του προς την κοινωνική ωριμότητα. Συχνά τα παιδιά φοβούνται τους ανθρώπους για τους οποίους δεν είναι σίγουρα. Γι' αυτό και είναι απαραίτητο να μάθουν να βλέπουν πέρα από την εμφάνιση, έτσι ώστε να αρχίσουν να καταλαβαίνουν τον εαυτό τους σε σχέση με τους άλλους. Δίνοντας στο παιδί την ευκαιρία να καταλάβει τι σημαίνει «διαφορετικότητα» και πώς αυτή κάνει τους ανθρώπους μοναδικούς και ενδιαφέροντες, του μαθαίνουμε να εκτιμά και να σέβεται τους άλλους από νεαρή ηλικία. Ο σεβασμός στις ατομικές διαφορές, στον προσωπικό χώρο, στις ιδέες και τα συναισθήματα των άλλων του μαθαίνει να εκτιμά τους ανθρώπους, να αποκτά φιλίες και να συνεργάζεται.
ΠΡΟΣΦΟΡΑ
Γα παιδιά θέλουν να προσφέρουν τη βοήθειά τους. Ένας τρόπος για να τo κάνουν είναι να μοιραστούν τις γνώσεις και τις δεξιότητες τους με εκείνους που το έχουν ανάγκη. Για πολλά παιδιά η προσφορά βοήθειας είναι από μόνη της ενισχυτική, γιατί αυξάνει την αυτοεκτίμησή τους. Άλλα παιδιά χρειάζονται τη θετική ενίσχυση του επαίνου και της ευγνωμοσύνης. Προσοχή όμως. Υπάρχουν παιδιά που δεν τους είναι εύκολο να δεχθούν τη βοήθεια ενός συνομηλίκου τους. Ο λόγος είναι ότι αισθάνονται ανασφάλεια και δεν έχουν την απαραίτητη αυτοπεποίθηση ώστε να παραδεχθούν ότι υστερούν και άρα χρειάζονται βοήθεια.
ΔΙΚΑΙΟ
Η ουσία της δικαιοσύνης και της εντιμότητας είναι να φέρεσαι στους άλλους όπως θα ήθελες να φέρονται σε σένα. Αυτά τα δύο γνωρίσματα ξεκινούν από το παιχνίδι των παιδιών. Το να μάθει το παιδί να περιμένει τη σειρά του, το να ακολουθεί τους κανόνες του παιχνιδιού, το να μοιράζεται ρόλους κ.λπ. μέσα σε ομαδικές δραστηριότητες είναι εμπειρίες που προάγουν την κοινωνική και συναισθηματική του ανάπτυξη. Η ενίσχυση της αποδεκτής συμπεριφοράς σε καταστάσεις όπου απαιτούνται εντιμότητα και δικαιοσύνη δημιουργεί εμπειρίες που θα βοηθήσουν αργότερα το παιδί να αντιμετωπίσει τις αναπόφευκτες κοινωνικές προκλήσεις.
ΜΟΙΡΑΣΜΑ
Μια από τις κορυφαίες πράξεις ευγένειας είναι το να μπορούμε να μοιραζόμαστε κάτι με τους άλλους. Τα παιδιά συχνά δυσκολεύονται σ' αυτό. Δεν μπορούν να μοιραστούν εύκολα με ένα άλλο παιδί κάτι που τα ευχαριστεί και που αγαπούν. Το μοίρασμα ωστόσο είναι η καλύτερη ευκαιρία για να αποκτήσει φίλους ένα παιδί. Όταν μοιραζόμαστε την εμπειρία με ένα φίλο, η ευχαρίστηση που νιώθουμε είναι διπλή. Όλοι μπορούμε να φέρουμε στη μνήμη μας περιστατικά όπου μοιραστήκαμε κάτι με φίλους και να θυμηθούμε πόσο πιο έντονα ήταν τα συναισθήματα που νιώσαμε τότε. Όλοι επίσης μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι το μοίρασμα είναι ενισχυτικό και γι' αυτόν που δίνει αλλά και γι' αυτόν που δέχεται.
ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ
Η ομαδική προσπάθεια αποτελεί μια μοναδική εμπειρία αλλά και ένα βήμα του παιδιού προς την ωριμότητα. Τα παιδιά μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν παρατηρώντας πώς τους φέρονται οι άλλοι στα δικά τους περιβάλλοντα. Από τη συνεργασία του με άλλα παιδιά για έναν κοινό σκοπό το παιδί μαθαίνει να χαίρεται τους άλλους για τις ικανότητές τους και για τη συμβολή τους στην ομάδα. Η συναναστροφή με άλλους και οι σχέσεις μαζί τους εμπλουτίζουν τις εμπειρίες του και το γεμίζουν αυτοπεποίθηση.
ΧΙΟΥΜΟΡ
Γελάστε και διασκεδάστε με τα παιδιά σας όσο πιο πολύ κι όσο πιο συχνά μπορείτε. Δεν είναι μόνο ευχάριστο για όλους σας. Είναι επίσης πολύ υγιεινό και δίνει ευεξία! Τα παιδιά μπορούν να γίνουν πολύ αστεία και να κάνουν πολύ διασκεδαστικά πράγματα. Αναγνωρίστε το, θα σας φέρει ακόμα πιο κοντά τους. Παίξτε μαζί τους, φτιάξτε μαριονέτες, χορέψτε και τραγουδήστε μ' αυτές. Προπάντων σιγουρευτείτε πως κάθε φορά που βρίσκεστε με τα παιδιά σας η ατμόσφαιρα είναι ευχάριστη και όλοι παίρνουν μέρος στο πανηγύρι. Το χιούμορ είναι ένα εξαιρετικό χάρισμα. Και μην ξεχνάτε ότι αυτοί που έχουν χιούμορ είναι συνήθως άτομα με υψηλή νοημοσύνη [(Ζαφειροπούλου, Μ., και Ψύλλου, Ρ. (2006). Έλα να χτίσουμε μαζί το χαρακτήρα σου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα].
Ας μην ξεχνάμε ότι διδάσκοντας στα παιδιά μας τις βασικές αξίες της ζωής τα βοηθάμε να αναπτύξουν γνωρίσματα και συμπεριφορές ενός έντιμου, δυναμικού και συναισθηματικά ακέραιου χαρακτήρα που θα τους επιτρέψει να αντιμετωπίζουν τις μικρές και μεγάλες προκλήσεις της ζωής με δύναμη και ωριμότητα.