Ο παιδικός θυμός δεν είναι κάτι που πρέπει να προκαλεί φόβο, να απαγορεύεται ή να καταπιέζεται. Αντίθετα, ο επίμονος θυμός μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στο παιδί και να είναι μια τρομακτική και μοναχική εμπειρία. Τα παιδιά που βιώνουν τον εκτός ελέγχου θυμό, συνήθως, περιμένουν από τους ενήλικες να τους μεταδώσουν την αίσθηση του ελέγχου και της ασφάλειας που έχουν ανάγκη εκείνη τη στιγμή, καθώς και να τους καθοδηγήσουν στην λειτουργική έκφραση του θυμού τους.
Τρόποι έκφρασης του παιδικού θυμού:
- Σωματική ταραχή ή βηματισμός πάνω κάτω, νευρικό παίξιμο με αντικείμενα τίναγμα των ποδιών
- Με εκφράσεις του προσώπου τους, π.χ. το κλάμα
- Επιθετική εκδίκηση, κάνοντας αντίποινα σε αυτόν που τους προκάλεσε θυμό
- Αποφεύγουν ή προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτό που τους προκάλεσε θυμό
- Απότομη αλλαγή της διάθεσης
- Υπερευαισθησία σε προτάσεις και σχόλια.
Παράγοντες εκδήλωσης παιδικού θυμού:
- Γονείς που είναι υπερβολικά αυστηροί, κατακρίνουν πολύ και τιμωρούν κυρίως ανάλογα με την δική τους διάθεση (π.χ. όταν είναι πολύ κουρασμένοι) και όχι λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των παιδιών τους
- Γονείς που εμποδίζουν την έκφραση αναγκών και συναισθημάτων
- Γονείς που είναι αδιάφοροι ως προς τις ανάγκες των παιδιών τους
- Γονείς που είναι υπερβολικά υποχωρητικοί, παραχωρητικοί και χωρίς όρια σε σχέση με την συμπεριφορά των παιδιών τους
- Η ζήλια και ο αδελφικός ανταγωνισμός
- Η αίσθηση της άδικης μεταχείρισης, π.χ. τιμωρία για κάτι που δεν έχει κάνει
- Η αμηχανία
- Η απογοήτευση
- Η ταπείνωση
- Η απώλεια ελέγχου και της αίσθησης αυτονομίας
- Η έλλειψη κατανόησης από τους άλλους
- Η έλλειψη ενσυναίσθησης (η ικανότητα να μπορεί να μπαίνει στη θέση του άλλου)
- Η άρνηση ή η απόρριψη των ειλικρινών συναισθημάτων του
- Η πείνα (χαμηλά επίπεδα γλυκόζης στο αίμα)
- Η κόπωση
- Η ασθένεια ή ο πόνος.
Πώς να βοηθήσετε τα παιδιά σας να διαχειριστούν το θυμό τους
Υπάρχουν αρκετά βασικά στοιχεία τα οποία είναι καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη της ικανότητας της σωστής διαχείρισης θυμού στην παιδική ηλικία. Αυτά είναι:
- Η αυτογνωσία
- Ο αυτοέλεγχος
- Η ενσυναίσθηση
- Η δεξιότητα της καλής ακρόασης
- Η γλωσσική ικανότητα να κατονομάζει το συναίσθημα που βιώνει
- Η ικανότητα να εκφράζει με επιτυχία τι είναι αυτό που θέλει
- Η ικανότητα να αναλογίζεται τη δική του συμπεριφορά και τις συνέπειες της
- Η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, συνεργασίας και διαπραγμάτευσης
- Η ικανότητα του παιδιού να μπορεί από μόνο του να αποσπά την προσοχή του και να ηρεμεί τον εαυτό του
- Αποφεύγετε την βία, σωματική ή λεκτική και μην απαντάτε στο θυμό με θυμό. Η βία φέρνει βία, και επομένως, κάθε φορά που χτυπάτε, που προσβάλετε και τιμωρείτε με τρόπο που κακοποιεί συναισθηματικά, ουσιαστικά «διδάσκετε» στο παιδί τρόπους εξουσίας, τους οποίους αργά ή γρήγορα θα προσπαθήσει να φτάσει και να ξεπεράσει. Είναι πολύ βασικό η τιμωρία να μην ταπεινώνει τα παιδιά με κανέναν τρόπο, καθώς και η ταπείνωση είναι μια μορφή κακοποίησης.
Είναι σημαντικό τόσο οι γονείς όσο και άλλα πρόσωπα που εμπλέκονται στην ανατροφή των παιδιών (παππούδες, γιαγιάδες, νταντάδες) να μπορούν «να συντονιστούν» σε όρια, κανόνες και συμπεριφορές για την καλύτερη αποτελεσματικότητα όσων προσπαθούν να εφαρμόσουν. Τέλος, καλό θα είναι οι γονείς να δίνουν αρκετό χρόνο στα παιδιά τους, ώστε να αρχίσουν να ανταποκρίνονται σε όσα εκείνοι προσπαθούν να τους διδάξουν. Μόνο με επιμονή, υπομονή, επανάληψη, συνέπεια και σταθερότητα οι γονείς θα μπορέσουν να πετύχουν το αποτέλεσμα που επιθυμούν
Παρέμβαση στην κρίση: Τι κάνουμε όταν το παιδί είναι ήδη θυμωμένο;
Στρατηγικές για να βοηθήσετε το παιδί σας να αντιμετωπίσει το θυμό του όταν αυτός βρίσκεται σε αρχικό στάδιο:
- Διατηρήστε την ηρεμία σας και τον δικό σας αυτοέλεγχο και προστατέψετε το ίδιο το παιδί από αυτοτραυματισμούς (αυτό απαιτείται κυρίως στις μικρές ηλικίες)
- Προστατέψετε άλλους (μικρούς και μεγάλους) που είναι αποδέκτες του θυμού. Απομακρύνετε το θυμωμένο παιδί από την πηγή της έντασης, πείτε του με ηρεμία και πραγματικό νοιάξιμο, πως μόλις ηρεμήσει θέλετε πολύ να συζητήσετε τι είναι αυτό που τόσο τον θύμωσε και μην κάνετε καμία παραπάνω συζήτηση. Απλά και ήρεμα αποχωρήστε και περιμένετε να ηρεμήσει και το παιδί
- Μην βάζετε ως προτεραιότητα στην σκέψη σας και στην συμπεριφορά σας, «τι θα πει ο κόσμος» ή «τι θα σκέφτονται για την οικογένειά μας» κ.α. Οι σκέψεις αυτές γρήγορα θα σας φέρουν σε απόγνωση, σε θυμό και σε αδιέξοδο σε σχέση με το θυμωμένο παιδί. Ιεραρχήστε ξανά τις προτεραιότητες σας και προσανατολιστείτε αποκλειστικά στο παιδί και σκεφτείτε τι του συμβαίνει, τι σκέφτεται , τι νιώθει (τις δικές του ανάγκες)
- Βεβαιωθείτε ότι το σώμα σας είναι στο ίδιο επίπεδο με αυτό του παιδιού και ότι υπάρχει βλεμματική επαφή
- Αναγνωρίστε την αναστάτωση του παιδιού και προσπαθήστε να μπείτε στη θέση του
- Βοηθήστε τον συζητώντας για επιτρεπτούς τρόπους έκφρασης θυμού. Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που από μόνο του δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Ο τρόπος που το εκφράζει κάποιος κάνει την διαφορά. Θέστε λοιπόν τα όρια (π.χ. μπορώ να θυμώνω, αλλά δεν μπορώ να χτυπάω τους άλλους)
- Απαγόρευση της μη αποδεκτής συμπεριφοράς και δείχνουμε ή περιγράφουμε το είδος της συμπεριφοράς που θέλουμε να υιοθετήσει (π.χ. αγκαλιές, φιλιά, κουβέντες). Εξηγούμε για ποιο λόγο οι πράξεις αυτές είναι αποδεκτές
- Μια αγκαλιά ή ένα απαλό χάδι προσφέρουν το αίσθημα της ασφάλειας στο παιδί
- Τα περισσότερα παιδιά θέλουν να πουν συνήθως γιατί είναι θυμωμένα
- Όταν το παιδί είναι σε θέση να σας εξηγήσει το λόγο που προκάλεσε το θυμό του, δώστε του χρόνο να σας διηγηθεί όλη την ιστορία. Συζητήστε για τα αίτια του θυμού του, τι ήθελε, πως ένιωθε και τι τελικά του συνέβη και έχασε τον έλεγχο
- Βεβαιωθείτε ότι έχετε καταλάβει την κατάσταση από την πλευρά του παιδιού
- Όταν έχει ηρεμήσει αρκετά και είναι σε θέση να συζητήσει λογικά μαζί σας, βοηθήστε το παιδί να καταλάβει πως θα μπορούσε να κινηθεί στη συνέχεια και να σκεφτεί εναλλακτικές λύσεις σε σχέση με αυτό που ήθελε (εφόσον είναι κάτι πραγματοποιήσιμο)
- Από την άλλη είναι βασικό να νιώσει ότι έκανε λάθος ως προς την συμπεριφορά του, να ζητήσει συγνώμη και να δεσμευτεί ότι θα προσπαθήσει να μην χάσει ξανά τον έλεγχο (η δέσμευση να μην ξανακάνει το ίδιο λάθος αποτελεί και την πραγματική σημασία της συγγνώμης). Επιπλέον, να μπει στην διαδικασία να προτείνει εναλλακτι9κούς τρόπους αντιμετώπισης και διαχείρισης του θυμού. Αν δεν το κάνει μην συνεχίσετε την συζήτηση γιατί κινδυνεύετε να κάνετε ένα ακόμη άκαρπο κήρυγμα. Διακόψτε τη συζήτηση και πείτε του να σκεφτεί και το ξανασυζητάτε άλλη φορά (δώστε χρόνο στο παιδί να σκεφτεί). Μην ξεχνάτε να πηγαίνετε κάθε μέρα και να ρωτάτε για τις προτάσεις του μέχρι να σας απαντήσει τουλάχιστον ότι θέλει την βοήθεια σας για να διαχειριστεί το θυμό του.
- Εκπαιδεύσετε το παιδί πώς να λειτουργεί και πως να συμπεριφέρεται όταν είναι θυμωμένο. Ενισχύστε το θετικά και προτρέψτε το να διαλέξει άλλους τρόπους έκφρασης του θυμού του όχι τόσο επιθετικούς (π.χ. σάκος του μποξ, μαξιλάρια, ζωγραφική, δυνατή μουσική και χορός, κουβέντα με έναν φίλο, σπορ κ.α.)
- Βοηθήστε το να καταλάβει το συναίσθημα του θυμού, τι προκαλεί στο ίδιο και στις σχέσεις του με τους άλλους και πείτε ξεκάθαρα τι νιώθετε όταν σας φέρετε επιθετικά. Ζητήστε του να αποκτήσει αυτοέλεγχο του θυμού με βάση τα παραπάνω που του προτείνετε σε επίπεδο εκπαίδευσης
- Εξηγήστε του πως αν καταφέρει να ελέγχει τον θυμό του, μπορεί να είναι κερδισμένο στις διαπροσωπικές του σχέσεις, καθώς θα μπορεί να συζητά και να αναζητά συμβιβαστικές λύσεις σε όσα επιθυμεί
- Αναλογιστείτε τι κρύβεται πίσω από τον θυμό του παιδιού. Συχνά υπάρχουν συναισθήματα θλίψης, απογοήτευσης, ζήλειας, απελπισίας, μοναξιάς, ανικανότητας κ.α. τα οποία το παιδί δυσκολεύεται να τα κατανοήσει ή και να τα διαχειριστεί. Μιλήστε του και προσπαθήστε να φτάσετε στην πηγή του θυμού του. Βοηθήστε το να αποκτήσει αυτογνωσία και εξοικείωση με τα συναισθήματα του
- Δηλώστε συμπαραστάτες στην προσπάθεια του να διαχειριστεί τον θυμό του. Δείξτε κατανόηση, αγάπη και ενισχύστε θετικά με ενθάρρυνση και εμπιστοσύνη (π.χ. «ξέρω ότι αν προσπαθήσεις μπορείς να τα καταφέρεις να ελέγχεις τον θυμό σου», «πιστεύω σε εσένα, μπορεί τώρα να δυσκολεύεσαι όμως ξέρω πως θα τα καταφέρεις», «μην το βάζεις κάτω. Επειδή έκανες λάθη δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς να αλλάξεις και να τα καταφέρεις να ελέγχεις τον θυμό σου»).
Εκπαίδευση στη συναισθηματική αγωγή
Οι γονείς που εκπονούν τη συναισθηματική αγωγή:
α) Προσπαθούν να αποκτήσουν επίγνωση των συναισθημάτων του παιδιού
β) Αντιμετωπίζουν τα αρνητικά συναισθήματα ως ευκαιρία για επικοινωνία και τα αναγνωρίζουν
γ) Ακούν, αφουγκράζονται και παρατηρούν το παιδί/τα παιδιά τους, επικυρώνοντας το συναίσθημά του/τους
δ) Βοηθούν το παιδί να βρίσκει τις λέξεις για να εκφράσει τα συναισθήματά του
ε) Θέτουν όρια όταν «διδάσκουν» την επίλυση προβλημάτων (Gottman, 2000. Παππά, 2013).
Τέλος, προσπαθούν να εκπαιδεύσουν – εκτός από τα παιδιά – τους εαυτούς τους, εκφράζοντας, κατανοώντας και διαχειριζόμενοι με εποικοδομητικό τρόπο τα δικά τους συναισθήματα. Με αυτό τον τρόπο οδηγούν στο συναισθηματικό αλφαβητισμό όχι μόνο τα παιδιά τους, αλλά και τους ίδιους (Steiner, 2006. Παππά, 2013).
Συμπερασματικά, η συναισθηματική αγωγή σίγουρα δεν αποτελεί κάποια «μαγική» συνταγή που εξαλείφει τις εντάσεις και τις συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια. Αποτελεί, όμως, ένα εργαλείο στα χέρια των γονέων, που μπορεί να μας βοηθήσει να πλησιάσουμε τα παιδιά μας. Έτσι, καλό είναι όλοι μας να θυμόμαστε:
«Τα παιδιά… είναι πλάσματα φωτεινά και πλήρη -μέσα στην αθωότητά τους. Και η αθωότητα είναι ωραία πάντα. Τί να τα κάνουν τα λεφτά; Τί να την κάνουν τη δόξα; Είναι βαρετά πράγματα τούτες οι διαφυγές και οι ψευδαισθήσεις. Τα παιδιά … βιώνουν πριν να ξεχάσουν, πριν αρχίσουν αργότερα πάλι να νοσταλγούν. Τα χρόνια περνούν, από κάπου μας παίρνουν, μας στέλνουν αλλού και -θέλουμε δε θέλουμε- με σφιγμένη καρδιά τα αφήσαμε να βγουν στους δρόμους και στις περιπέτειες του κόσμου. Δεν έχουμε πια άλλη επιλογή, δε μας επιτρέπεται να τα φυλακίσουμε στους φόβους μας άλλο»
Βαμβουνάκη Μάρω
«Το φάντασμα της αξόδευτης αγάπης» (2008)
Βιβλιογραφία:
- Βαμβουνάκη, Μ. (2008). Το φάντασμα της αξόδευτης αγάπης. Αθήνα: Ψυχογιός.
- Κυριακίδου, Μ. (2015). Οδηγίες διαχείρισης του θυμού και της επιθετικότητας των παιδιών. Διαθέσιμο στο: http://www.mariakyriakidou.gr. Ανασύρθηκε: 29/06/2015.
- Εκδόσεις Ηλίβατον (2013). Το θυμόμετρο (Κείμενα Τσάκωνα, Γεωργία, Εικονογρ. Μιρέιγ, Ντ΄ Αλλανσέ). Αθήνα: Ηλίβατον.
- Μιρέιγ, Ντ΄ Αλλανσέ (2008). Ο μεγάλος θυμός (Μετάφρ. Χριστίνα, Σιδηροπούλου, Εικονογρ. Μιρέιγ, Ντ΄ Αλλανσέ). Αθήνα: Ηλίβατον
- Δεσύπρη, Ευ. (2014). Τα συναισθήματα 49 παιχνιδοκάρτες. Αθήνα: Παπαδόπουλος.
- Gottman, J. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη. Ένας πρακτικός οδηγός για γονείς (Χ. Χατζηχρήστου, Επιμ., & Χ. Ξενάκη, Μετάφρ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Παππά, Β. (2013). Η Λογική των Συναισθημάτων. Συναισθηματική Ανάπτυξη και Συναισθηματική Νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
- Plummer, D. M. (2010). Παιχνίδια διαχείρισης θυμού για παιδιά (Μετάφρ. Τρουμπέτα, Σοφία, Εικονογρ. Serrurier, Jane). Αθήνα: Πατάκης.
- Steiner, C. (2006). Συναισθηματική Νοημοσύνη με Καρδιά (Μετάφραση: B. Παππά). Αθήνα: Καστανιώτης.
