Ψυχολογία του πένθους (Β΄ Μέρος - Παιδιά)

Η Μέριμνα (1998) (Εταιρεία για τη Φροντίδα Παιδιών και Οικογενειών στην Αρρώστια και το Θάνατο) με απλό και άμεσο τρόπο παρέχει πληροφορίες και πρακτικές συμβουλές για το πώς να στηρίξουμε τα παιδιά στην πορεία του θρήνου και απαντά σε ερωτήματα που συχνά απασχολούν τους ενηλίκους όπως είναι τα παρακάτω:

Τι καταλαβαίνουν τα παιδιά για το θάνατο;

Συνήθως τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη εξοικείωση με την έννοια του θανάτου απ' όσο νομίζουμε. Ο θάνατος υπάρχει μέσα στα παραμύθια, στα παιχνίδια τους και μέσα στην καθημερινή τους ζωή.

Βρεφική ηλικία (0-2^1/2 ετών***). Τα βρέφη αν και δεν αντιλαμβάνονται την έννοια «θάνατος», ωστόσο είναι ικανά να διαπιστώσουν την απουσία και να διαισθανθούν τη θλίψη των γύρω τους. Η μόνη ανησυχία τους έως 3 ετών είναι ο αποχωρισμός - η διάλυση της σχέσης με το πρόσωπο που παρέχει φροντίδα και τρυφερότητα, που είναι κυρίως η μητέρα και στη συνέχεια ο πατέρας.

Προσχολική ηλικία (3-6 ετών). Τα παιδιά δεν κατανοούν την έννοια του θανάτου. Αντιλαμβάνονται την απουσία ενός σημαντικού προσώπου από το περιβάλλον τους, αλλά δεν κατανοούν ότι ο θάνατος είναι ένα οριστικό γεγονός. Πιστεύουν ότι αυτός που πέθανε μπορεί να επιστρέψει ή ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέπτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται. Είτε λοιπόν ο θάνατος κατανοείται ως αναχώρηση είτε ως ύπνος. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι: 1) το γεγονός ότι ο θάνατος δεν εκλαμβάνεται ως τελεσίδικος σε αυτή την ηλικία δεν σημαίνει ότι ο αποχωρισμός δεν είναι εξίσου οδυνηρός και οι επιπτώσεις του αποχωρισμού εξίσου σοβαρές. 2) Επειδή τα παιδιά σε αυτό το στάδιο θεωρούν ότι η ζωή συνεχίζεται, κάνουν ερωτήσεις οι οποίες αφορούν τη ζωή μέσα στον τάφο και οι απαντήσεις των ενηλίκων πρέπει να είναι πολύ προσεκτικές, καθώς μπορεί να προκαλέσουν αγωνίες και φόβους για το τι συμβαίνει.

Σχολική ηλικία (7-11 ετών). Τα παιδιά κατανοούν τη μονιμότητα της απουσίας του θανάτου, ότι είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Το γεγονός ότι συχνά προσωποποιούν το θάνατο (π.χ. σκελετός, φάντασμα, άγγελος) σημαίνει ότι έχουν αποδεχθεί την οριστικότητά του, επειδή όμως η σκέψη αυτή τους δημιουργεί απέχθεια αναπαριστάται ο θάνατος ως μια πραγματικότητα μακριά από τα ίδια. Έτσι σε αυτό το στάδιο ο θάνατος θεωρείται οριστικός, αλλά όχι αναπόφευκτος και οικουμενικός.

Εφηβική ηλικία (12-21 ετών). Οι έφηβοι αντιλαμβάνονται το θάνατο ως τελεσίδικο, οικουμενικό γεγονός, ως μια πλευρά της ζωής που είναι αναπόφευκτη και συνειδητοποιούν ότι όλοι οι άνθρωποι, όπως και οι ίδιοι, είναι θνητοί. Επιπλέον, είναι σε θέση να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες στο θάνατο.

Ωστόσο, πρέπει να αναφέρουμε ότι σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου εκτός από την ηλικία, παίζει η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, η προσωπικότητά του, το περιβάλλον όπου ζει καθώς και οι προσωπικές του εμπειρίες σε σχέση με το θάνατο.

*** Τα όρια αυτά δεν είναι αυστηρά. Οι ηλικιακές αποκλίσεις σχετίζονται με τις ατομικές διαφορές μεταξύ των παιδιών, αλλά και με τις πολιτισμικές διαφορές.

Θρηνούν τα παιδιά και με ποιο τρόπο;

Ναι, τα παιδιά θρηνούν. Πολλές φορές όμως δεν το αντιλαμβανόμαστε, γιατί θρηνούν διαφορετικά από εμάς, «τους μεγάλους».

1. Κάθε παιδί έχει τον δικό του τρόπο να θρηνεί.

Δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος. Ο θρήνος είναι μια απόλυτα φυσιολογική αντίδραση που βοηθά το παιδί να αποδεχθεί την πραγματικότητα της απώλειας και να προσαρμοστεί σε αυτήν.

1. Τα παιδιά θρηνούν κατά διαστήματα («με δόσεις»).

Καθώς δεν μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα οδυνηρά συναισθήματα. Έτσι, τη μια στιγμή είναι πιθανό να είναι θλιμμένα ή να ξεσπούν, ξαφνικά, σε κλάματα και με την ίδια ευκολία, λίγο αργότερα, να ξεκαρδίζονται στα γέλια ή να παίζουν. Αυτή η αντίδραση δε σημαίνει ότι αδιαφορούν ή ότι έχουν «ξεπεράσει» τη θλίψη τους.

1. Ο θρήνος είναι μια μακρόχρονη διεργασία.

Δεν έχει καθορισμένο χρονικό τέλος και αναβιώνει σε επόμενα στάδια ανάπτυξης του παιδιού. Σημαντικές αλλαγές στη νοητική του ανάπτυξη, στη συναισθηματική και κοινωνική του ζωή, ξαναφέρνουν στην επιφάνεια το θρήνο δίνοντας στο παιδί την ευκαιρία να βρει νέο νόημα στην απώλεια που έζησε.

1. Τα παιδιά εκφράζουν το θρήνο τους με έργα και σπανιότερα με λόγια.

Στα παιδιά η ικανότητα του λόγου δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη. Γι’ αυτό εκφράζουν το θρήνο τους έμμεσα στο παιχνίδι, στις ζωγραφιές τους και μέσα από τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους στον ύπνο, στο φαγητό, στο σπίτι ή στο σχολείο. Ο Corr (1998) αναφέρει ότι τα παιδιά «μιλούν» και εκφράζουν όσα δεν ξέρουν να πουν ακόμα και μέσα από το ίδιο τους το σώμα (π.χ. πόνο στο στομάχι).

1. Τα παιδιά δυσκολεύονται να ζητήσουν στήριξη.

Συνήθως οι στενοί συγγενείς είναι απορροφημένοι από το δικό τους πόνο και, κατά συνέπεια, λιγότερο διαθέσιμοι. Επίσης, τα παιδιά σπάνια αναζητούν στήριξη από τους συνομηλίκους τους καθώς φοβούνται μήπως απομονωθούν επειδή διαφέρουν.

Πώς εκδηλώνεται ο θρήνος στα παιδιά;

Μερικές από τις συχνότερες και απόλυτα φυσιολογικές εκδηλώσεις θρήνου στα παιδιά είναι:

1. Η θλίψη
2. Τα ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος (πολλές φορές για ασήμαντο λόγο)
3. Διάφοροι φόβοι (φόβος αποχωρισμού από αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι)
4. Αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού
5. Αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, εσωστρέφεια, επιθετικότητα, μείωση της απόδοσης στο σχολείο, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά)
6. Η εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (πιπίλα, ενούρηση, εξάρτηση από ενήλικες)
7. Επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε, συνεχείς σκέψεις γύρω από το θάνατο του
8. Ενοχές για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου
9. Αίσθημα ανακούφισης, όταν έχει προηγηθεί παρατεταμένη περίοδος άγχους εξαιτίας του επικείμενου θανάτου
10. Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα, έξαρση αλλεργιών)

Ποιες είναι οι ανάγκες ενός παιδιού που θρηνεί;

1. Να κατανοήσει ακριβώς τι συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί
2. Να έρθει σε επαφή και να εκφράσει τα συναισθήματα που προκαλεί η απώλεια
3. Να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου
4. Να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του και να επενδύσει σε άλλες σχέσεις
5. Να δέχεται συνεχή στήριξη από το περιβάλλον του

Πώς στηρίζουμε το παιδί που θρηνεί;

1. Ενημερώνοντάς το έγκαιρα, αξιόπιστα και με απλά λόγια
2. Ενθαρρύνοντάς το να εκφράσει τα συναισθήματά του
3. Διευκολύνοντάς το να διατηρήσει την ανάμνηση του προσώπου που πέθανε
4. Ενισχύοντας τη συμμετοχή του στο οικογενειακό πένθος
5. Εξασφαλίζοντας τη συνέχεια και τη σταθερότητα στις συνθήκες ζωής του
6. Παρέχοντας υποστήριξη σε σταθερή βάση

Πώς ενημερώνουμε ένα παιδί;

1. Δεν αποκρύπτουμε το γεγονός. Η απόκρυψη της πραγματικότητας ή η παροχή ψεύτικων πληροφοριών αντί να προστατεύει τα παιδιά, τους δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα. Η σιωπή που επικρατεί τα κάνει να αισθάνονται μόνα και αποκομμένα από την υπόλοιπη οικογένεια, τα αναγκάζει να κλειστούν στον εαυτό τους και να δώσουν τις δικές τους ερμηνείες που συχνά είναι πιο τρομακτικές και από την ίδια την πραγματικότητα.
2. Ενημερώνουμε αμέσως μετά το γεγονός. Η καθυστέρηση δημιουργεί σύγχυση, παρερμηνείες, ανασφάλεια και φόβο. Εξηγούμε με ακρίβεια και ειλικρίνεια τι συνέβη, πώς συνέβη, πάντα προσαρμοσμένα στην ηλικία και στο επίπεδο ανάπτυξης του παιδιού.
3. Χρησιμοποιούμε τις σωστές λέξεις. Μεταχειριζόμαστε λέξεις όπως «πέθανε» «θάνατος», και όχι διφορούμενες όπως «χάθηκε», «έφυγε», «τον πήρε ο Θεός». Οι διφορούμενες ή ασαφείς εκφράσεις συχνά παρερμηνεύονται, ιδιαίτερα από μικρότερα παιδιά που δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι ο θάνατος είναι οριστικός.
4. Δεν ωραιοποιούμε την πραγματικότητα του θανάτου. Η πραγματικότητα, αν και οδυνηρή, δεν αλλάζει. Μπορούμε να εξηγήσουμε τι συμβαίνει όταν κάποιος πεθαίνει λέγοντας, για παράδειγμα, ότι «το σώμα του σταματά να λειτουργεί, η καρδιά του δεν χτυπάει πια, δεν σκέπτεται, δεν αισθάνεται. Βάζουμε το σώμα σε ένα κουτί που το λέμε φέρετρο και το βάζουμε στη γη στο νεκροταφείο». Οι μεταφυσικές ερμηνείες είναι δυσνόητες για τα πολύ μικρά παιδιά, καθώς έχουν την τάση να κατανοούν αυτά που του λέμε με κυριολεκτικό τρόπο. Επομένως, πρώτα θα πρέπει να τα βοηθήσουμε να καταλάβουν την οριστική παύση των οργανικών λειτουργιών και το μη αναστρέψιμο του θανάτου (ότι δηλαδή, δεν θα ξαναδούμε ποτέ σε αυτήν τη ζωή αυτόν που πέθανε) και μόνο όταν ρωτήσουν τι συμβαίνει μετά το θάνατο μοιραζόμαστε μαζί τους τις προσωπικές μας θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις.
5. Τονίζουμε στο παιδί ότι δεν έχει ευθύνη για αυτό που συνέβη. Το διαβεβαιώνουμε ότι τίποτα από όσα έκανε, σκέφθηκε ή είπε (αταξίες, απαγορευμένες πράξεις ή σκέψεις) δεν προκάλεσαν το θάνατο του αγαπημένου του ανθρώπου και τονίζουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να είχε κάνει για να αποτρέψει αυτόν τον θάνατο.
6. Ακούμε προσεκτικά και δίνουμε απαντήσεις σε αυτό που μας ρωτά το παιδί. Δεν το βομβαρδίζουμε με πληροφορίες. Του δίνουμε χρόνο να εκφράσει τα συναισθήματά του. Απαντάμε στις ερωτήσεις που μας θέτει και αν δεν γνωρίζουμε κάτι λέμε απλά «δεν ξέρω».
7. Πληροφορούμε το παιδί για το τι θα συμβεί από δω και πέρα.Τα παιδιά ανησυχούν για το μέλλον τους (ποιος θα τα φροντίσει, θα τα διαβάσει). Τα ενημερώνουμε για το ποιες συνήθειες θα παραμείνουν σταθερές, αλλά και για τις αλλαγές που πρόκειται να συμβούν στη ζωή της οικογένειας.
8. Επαναλαμβάνουμε τις πληροφορίες και εξηγούμε ξανά και ξανά αυτό που συνέβη. Τα παιδιά μπορεί να ρωτήσουν επανειλημμένα για τις συνθήκες του θανάτου ή να εκφράσουν απορίες στην προσπάθειά τους να αφομοιώσουν και να κατανοήσουν το γεγονός. Ο Corr (1998) αναφέρει ότι χρειάζεται να έχουμε ιδιαίτερη υπομονή με τα παιδιά που πενθούν, γιατί πολλές φορές συμβαίνει τα παιδιά να ρωτούν πράγματα σε ακατάλληλες στιγμές ή όταν δεν είμαστε διαθέσιμοι ακριβώς γιατί φοβούνται την απάντηση. Με απλές ερωτήσεις, όπως «τι δεν κατάλαβες;», μπορούμε να ελέγξουμε τι δεν έχουν κατανοήσει. Δίνουμε σταθερά τις ίδιες απαντήσεις, καθώς με αυτόν τον τρόπο καλλιεργούμε αίσθημα εμπιστοσύνης στο παιδί.

Πρέπει ένα παιδί να παρευρεθεί στην κηδεία;

Επιτρέπουμε στο παιδί να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, εφόσον το επιθυμεί, και αφού προετοιμαστεί κατάλληλα.Η απώλεια ενός μέλους αφορά όλη την οικογένεια και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείεται κανείς από τον οικογενειακό θρήνο. Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους (π.χ. κηδεία, μνημόσυνο, επίσκεψη στον τάφο) απαιτεί καλή προετοιμασία. Εξηγούμε με απλό τρόπο τι είναι η κηδεία ή το μνημόσυνο και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετής. Ρωτάμε το παιδί αν θα ήθελε να παρευρεθεί στην τελετή και, σε περίπτωση που το επιθυμεί, φροντίζουμε να βρίσκεται μαζί με κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί σε όποιες ανάγκες προκύψουν. Δίνουμε την ευκαιρία στο παιδί, αν το επιθυμεί, να αποχαιρετήσει το αγαπημένο του πρόσωπο.

Τι είναι αυτό που πρέπει να μας ανησυχήσει;

Μερικές ανησυχητικές αντιδράσεις σε ένα παιδί που θρηνεί είναι:

1. Η παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε εκδήλωσης θρήνου
2. Η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και από τις σχέσεις με τους συνομηλίκους του
3. Οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο
4. Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (χρήση ουσιών, βουλιμία, ροπή για ατυχήματα) και οι επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας
5. Τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους
6. η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια του παιδιού να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια
7. οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο (επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες)
8. Οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή συμπτώματα παρόμοια με αυτά που παρουσίαζε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.

Στις περιπτώσεις αυτές είναι καλό να απευθυνθείτε σε κάποια συμβουλευτική υπηρεσία ή σε κάποιον ειδικό που ασχολείται με παιδιά που θρηνούν. Χρήσιμες πληροφορίες θα βρείτε στην ιστοσελίδα της Μέριμνας.

Ποια παιδιά είναι πιο ευάλωτα;

• Τα παιδιά που ήδη είχαν νοητικά ή συναισθηματικά προβλήματα, ή προβλήματα συμπεριφοράς πριν το θάνατο του αγαπημένου προσώπου.
• Τα παιδιά που έχουν βιώσει και άλλες απώλειες στο παρελθόν (άλλο θάνατο, διαζύγιο γονέων, κακοποίηση).
• Τα παιδιά που βιώνουν το θάνατο αγαπημένου τους προσώπου ο οποίος έγινε κάτω από ιδιαίτερα τραυματικές συνθήκες (αυτοκτονία, δολοφονία).

Προς τους Επαγγελματίες Υγείας και Παιδείας

Η Δανάη Παπαδάτου (Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Τμήμα Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών και Ιδρυτικό μέλος της Μέριμνας) (2005) αναφερόμενη σε όλους εμάς, τους επαγγελματίες της υγείας και παιδείας (εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, κοινωνικοί λειτουργοί), που στηρίζουμε το παιδί και τον έφηβο σε αυτές τις δύσκολες στιγμές σημειώνει χαρακτηριστικά: «Η στήριξη που προσφέρουμε είναι λιγότερο εποικοδομητική όταν είμαστε υπερβολικά ευάλωτοι, όταν χάνουμε τα όρια ανάμεσα στο παιδί και τον εαυτό μας και όταν, ταυτιζόμενοι μαζί του, κατακλυζόμαστε από τις τραυματικές εμπειρίες που βιώνει με αποτέλεσμα να είμαστε ανεπαρκείς στον υποστηρικτικό ή θεραπευτικό ρόλο που αναλαμβάνουμε. Αντίστοιχα, όταν παραμένουμε μη-ευάλωτοι, απόμακροι, απαγορεύοντας στον εαυτό μας να επηρεαστεί από την αρρώστια, το θάνατο ή όποια άλλη σοβαρή απώλεια που μας απειλεί προσωπικά, τότε δεν μπορούμε να συνοδεύσουμε και να στηρίξουμε ουσιαστικά ένα παιδί. Αναφέρομαι σ’ εκείνους τους επαγγελματίες που εμφανίζονται άτρωτοι, καλλιεργώντας μια ψευδαίσθηση παντοδυναμίας και κυριαρχίας πάνω στις καταστάσεις. Αφελώς, πιστεύουν ότι γνωρίζουν τι ακριβώς χρειάζεται ένα παιδί και μια οικογένεια που θρηνεί και προτείνουν τυποποιημένες λύσεις για την αντιμετώπιση των απωλειών τους.

Η εμπειρία με έχει διδάξει ότι για να μπορέσουμε να στηρίξουμε υπεύθυνα και αποτελεσματικά τα παιδιά που θρηνούν μια σοβαρή απώλεια, για να είμαστε δηλαδή ευάλωτοι, διαθέσιμοι και ανοιχτοί στις εμπειρίες τους, πρέπει να παραμένουμε ταυτόχρονα ανοιχτοί και προς τον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίζουμε πώς επηρεαζόμαστε από τις εμπειρίες τους, ποια αποθέματα διαθέτουμε, ποια είναι τα όριά μας και πώς μπορούμε να συμφιλιωθούμε με τη διαπίστωση ότι δε θα είμαστε ποτέ τέλειοι ή παντοδύναμοι. Μακάρι να είμαστε «επαρκώς καλοί», «good enough» όπως θα έλεγε ο Winnicott. Μακάρι να είμαστε Ανθρώπινοι μπροστά στο θάνατο, την αρρώστια και το χωρισμό, που αναπόφευκτα επηρεάζουν και τον δικό μας ψυχισμό και μας ωθούν να ανακαλύψουμε τις αξίες και το νόημα της Ζωής».

Βιβλιογραφία:

• Corr, Ch. (1998). Μιλώντας σε παιδιά που θρηνούν. Στο Μ. Νίλσεν & Δ. Παπαδάτου (Επιμ.), Το Πένθος στη Ζωή μας (σσ. 90-95). Αθήνα: Μέριμνα.
• Θάνου, Α., & Νικολακοπούλου, Α. (2006). Αντίο μικρέ μου φίλε. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Heike, B. (2003). Η Γιαγιά πήγε στον ουρανό. Αθήνα: Θυμάρι.
• Παπαδάτου, Δ., Μαμαντάκη, Ειρ., Παπάζογλου, Ειρ., Ράλλη, Ελ., Νίλσεν, Μ. (1998). Ενημερωτικό Φυλλάδιο-Στηρίζοντας Το Παιδί που Θρηνεί το Θάνατο Αγαπημένου του Προσώπου. Αθήνα: Μέριμνα.
• Παπαδάτου, Δ. (2005). Απώλειες στη ζωή του Παιδιού. Στο Μ. Νίλσεν (Επιμ.), Απώλειες στη ζωή του Παιδιού (σσ. 13-24). Αθήνα: Μέριμνα.
• Παπαληγούρα Ζαΐρα. Η Ψυχολογία του Θανάτου και του Πένθους, Corpus 2007, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη: Ξηρογραφία.
• Το βιβλίο της Γραμμής-Σύνδεσμος για τους γονείς (2007).Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για … (Ι. Τσιάντης, Επιστ. Εποπτ., & Δ. Τζίκας & Σ. Βγενοπούλου, Επιστ. Επιμ.). Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε./ Κοάν.

Χρήσιμοι Σύνδεσμοι:

• www.epsype.gr
• www.merimna.org.gr